دامن الوند زادگاه گیاهان دارویی

به گزارش ایرنا، رایحه گل های سرخ و سفید و سبز بیشه زارها و دامنه های سرسبز چشمه الماس، رویش کرفس وحشی و کوهی، مرزه خوزستانی، گل بنفشه در کمر زرد و سیاه کوه و لشگردر، فراوانی موسیر، ریواس، سماق، کنگر، تره‌ وحشی در کوه سفید، ارمنی و قره داغ، خرقان و وفس، ارتفاعات و کوه های همدان را فرا گرفته و چشم اندازی زیبا از دامنه های همدان را به نمایش گذاشته است.

افراد با علایق خاص در طبیعت حاضر شده یعنی بعضی از افراد به واسطه خواص دارویی علاقه مند به چیدن گیاهان هستند برخی هم به واسطه استفاده از این تره و گیاهان در آش ها و غذاهای محلی راهی طبیعت می شوند.

گیاهان دارویی از ارزش و اهمیت خاصی در تامین بهداشت و سلامت جوامع از نظر درمان و پیشگیری از بروز بیماری برخوردار است و استفاده از گیاهان دارویی قدمتی همپای بشر دارد و همزاد با پیدایش بیماری ها است.

فلور(مجموعه ای از گیاهان) همدان دارای بیش از یک هزار و ۶۵۸ گونه گیاهی است که در کوه ها، دشت ها، دامنه ها، ارتفاعات و سراب ها پراکنده هستند همچنین ۷۹ گونه از گیاهان غیر بومی در این استان کشت می شود که مردم محلی از گذشته های دور با مصارف و استفاده های درمانی شماری از آنها آشنا هستند.

افراد مسن و مردمان روستانشین از مشتری های اصلی گونه های گیاهی محسوب می شوند و آنها همچون معلمی با تجربه، با چیدن و بو کردن هر یک از این گیاهان، خواص آنها را نیز برای همراهان توضیح می دهند تا این دانش و تجربه سینه به سینه به دیگر نسل های پس از خودشان نیز منتقل شود.

به باور تاریخ شناسان، همدان از گذشته‌ به عنوان یکی از اصلی ترین قطب‌های توسعه و کشت گیاهان دارویی و صادرات آن به دیگر نقاط کشور محسوب شده و به گونه ای که حدود ۱۰۰ سال پیش یکی از محققان تاریخ طب در لندن در کتاب خود عنوان کرده برای جمع آوری گیاهان دارویی به همدان مراجعه کرده است.

 

برخی حضور دانشمند و فیلسوف برجسته جهان بوعلی سینا مولف مهمترین و مفصل ترین کتاب تاریخ پزشکی جهان و مرجع اصلی پزشکی را به واسطه وجود و رویش گیاهان دارویی در این استان دانستند.

کتاب دوم قانون ابن سینا با عنوان ادویه مفرده خواص دارو گیاهی، حیوانی و معدنی را در خود جای داده و در کتاب بوعلی سینا به بیان خاصیت ۵۸۵ گونه دارو گیاهی پرداخته شده و او اینگونه عنوان کرده که «در برخی گیاهان برگ، تخم، ریشه یا شاخه، شکوفه یا صمغ (شیره) و در گروهی میوه و در عده ای همه گیاه ارزش دارویی دارد برداشت و نگهداری، جمع آوری، نحوه نگهداری، مدت عمر هر یک از آنها مبتنی بر اصولی است که رعایت آنها لازم است».

او معتقد است برگ گیاه باید به صورت کامل و پیش از آنکه رنگش تغییر کند یا بشکند چیده شود، ریشه ها وقتی برگ آنها می خواهد بیافتد، شاخه ها وقتی کاملا رسیده و پیر و پژمرده نشده، میوه ها پیش از افتادن، باید چیده شود.

ابن سینا ادویه مفرد را در ۱۶ لوح یا جدول مشخصات داروها را به شکل بدیعی تشریح کرده که شامل نام و ماهیت دارو، کیفیت و طبیعت آن، خواص آن، آثار آنها برای زیبایی، رفع ورم و جوش ها، زخم و شکستگی، رفع بیمارهای مفاصل، اعصاب، سر، چشم، دستگاه تنفس و گوارش، اعضای دفع، تب و مسمومیت ها پرداخته است.

ابن سینا با بیان آثار هر داروی گیاهی بر اساس جداول ۱۶ گانه به ذکر ماهیت، طبع سرد و گرم، خصوصیات و کیفیت و جنس، کارکرد و خواص گیاهان دارویی و نقش آنها در رفع برخی از بیماری ها پرداخته است همچنین او در آن دوران هر یک از این جداول را به رنگی نوشته تا یافتن مطالب مورد نظر برای خواننده آسان باشد هر چند کاتبان همه جداول را به یک رنگ نوشتند. نظم و قابلیت دسترسی آسان به مطالب قانون موجب ستایش بوعلی توسط دیگر اندیشمندان نیز شده است

 

گیاهان دارویی جزو ذخایر و منابع مهم هر کشور محسوب شده و در یک دهه اخیر به واسطه سودآوری کلان اقتصادی و توجه روز افزون به تجارت جهانی گیاهان دارویی، مشکلات و مسایل ناگواری را برای این منابع به وجود آورده و نسل گونه های گیاهی را با خطر انقراض مواجه کرده است.

بخش زیادی از تجارت مربوط به گیاهان دارویی است که با شیوه های نادرست از طبیعت جمع آوری شده و این شیوه نه تنها زمینه ای برای انقراض نسل این گونه ها شده بلکه گاهی مواقع تنوع زیستی منطقه را با خطر نابودی مواجه کرده است.

طبیعت به عنوان بانک ژن حفظ شود

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری همدان در این باره به خبرنگار ایرنا گفت: هر ساله سیاست گذاری در زمینه گیاهان دارویی، خوراکی، صنعتی و معطر توسط سازمان منابع طبیعی در کشور صورت می گیرد.

اسفندیار خزائی افزود: گیاهانی که در طیف مجاز قرار می گیرند، قسمت هوایی آن مورد استفاده مردم قرار می گیرد که از این نمونه گیاهان می توان انواع تره و شنگ اشاره کرد که به وفور در طبیعت یافت می شود.

وی اضافه کرد: تاکید این مجموعه در زمینه گیاهان ممنوع برداشت و غیرمجاز از جمله ریشه ثعلب (نوعی گیاه) زراعی کردن آن است همچنین گونه های مجاز مشروط هم در مستثنیات تولید و هم در اراضی ملی وجود دارد.

به گفته مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری همدان، کسانی که در صدد کشت این طیف از گیاهان هستند باید ابتدا درخواست خود را به این مجموعه ارائه کنند تا ضمن بازدید و ارائه مشاوره های لازم توسط کارشناسان زبده برای متقاضی، پروانه حمل و صادرات محصول نیز صادر شود.

خزائی گفت: این اداره کل از برداشت انبوه هر سه طیف از گیاهان مجاز، مجاز مشروط و ممنوع در مراتع به علت اثرات تخریبی این کار بر روی رویشگاه گیاه جلوگیری می کند و در صورت دریافت گزارش مردمی از طریق تماس با سامانه ۱۵۰۴، ماموران یگان و نیروهای حفاظتی بلافاصله در محل حضور می یابند.

وی بیان کرد: بارش های فصل پاییز و زمستان با وجود ناکافی بودن اما موجب پراکنش مناسب گیاهان دارویی، خوراکی و مُعطر در مراتع شده همچنین انجام طرح های قُرق برای جلوگیری از ورود زودهنگام دام به مراتع، در افزایش این طیف از گیاهان تاثیر بسزایی داشته است.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری همدان ادامه داد: حدود یک هزار و ۶۵۸ گونه گیاهی در ۲ ناحیه رویشی حاشیه زاگرس و ایران تورانی و دیگر نواحی شناسایی شده است و با وجود تنوع گونه ها در طبیعت همدان اما برخی نظیر گون سفید، آویشن الوند(آذربه) منحصر به فرد بود و گونه «مُفراح» مختص این استان است.

خزائی تاکید کرد: باید جلوگیری از تخریب طبیعت و برداشت صحیح گونه های گیاهی فرهنگسازی شود تا طبیعت به عنوان بانک ژن برای آیندگان حفظ شود همچنین باید با اهلی کردن گیاهان و کشت آن به صورت انبوه بانک ژن قوی و متنوعی داشته باشیم.

وی گفت: برای این کار باید نسبت به بومی و اهلی کردن گونه های گیاهی، کشت این گونه ها در مستثنیات و اراضی کشاورزی به صورت انبوه و به وفور اقدام شود همچنین به رویشگاه گیاه و طبیعت که به علت کاهش بارندگی و خشکسالی ماهیتی شکننده دارد آسیبی وارد نشود که در حال حاضر گونه موسیر در مستثنیات کشت، برداشت و عرضه می شود و درآمد خوبی هم برای بهره برداران دارد.

رییس اداره مراتع و بیابان منابع طبیعی و آبخیزداری همدان نیز در این باره به ایرنا گفت: محصولات فرعی جنگلی و مرتعی از نظر حفاظت، بهره برداری و صادرات با در نظر گرفتن میزان “شدت” بهره برداری از رویشگاه های جنگلی و شایستگی مراتع کشور و تأثیر شرایط اقلیمی و پدیده خشکسالی بر تولید محصولات (فرآورده ها) فرعی و غیرچوبی و نیز ایجاد زمینه کاهش برداشت محصولات از عرصه های منابع طبیعی و رویشگاه های جنگلی و مرتعی به ۲ دسته تقسیم می شوند.

سعید الیاسی اضافه کرد: دسته اول اقلام غیرمجاز “ممنوعه” یا همان گونه های تهدید شونده و در حال انقراض هستند که ذخایر ژنتیکی کشور محسوب شده و بهره برداری از آن ها در عرصه های منابع طبیعی به طور مطلق ممنوع است.

وی افزود: اداره کل منابع طبیعی علاوه بر اطلاع رسانی عمومی به مجریان طرح های منابع طبیعی و متقاضیان بهره برداری و صادرات، از صدور مجوز بهره برداری و گواهی حمل، پذیرش درخواست صادرات این گونه محصولات و فرآورده ها خودداری می کند.

وی گونه های در معرض انقراض را شامل شقاقل، پرسیاوشان، زیره سیاه، اشنیان “شقار”، کرفس وحشی و کوهی (کلوس)، خزه، مرزه خوزستانی، گل بنفشه، کشمش کولی، سنبل الطیب، مهر خوش، چله داغی، سورنجان، قره قات، بیلهر، سرخدار، شمشاد، شقایق ایرانی، انواع لاله ها، سوسن چهل چراغ، سنبل خوزستانی، انواع قارچ خوراکی (برداشت از جنگل)، سیر کوهی(والک)، گز علفی، ریشه و پوست درختان و درختچه های جنگلی، ریزوم ثعلب، ریشه کوکب، ریشه ختمی، ریشه کاسنی، ریشه ریواس وحشی، ریشه چوبک، ریشه روناس، خاس، ریشه زنبق وحشی، ریشه کوکب وحشی، ریشه شیرین بیان، ریشه سریش، برگ مورد، بن سرخ، پیاز و گل لاله سرنگون، گل اروانه، پیاز گل نرگس، بذر جاشیر خوراکی، قطع و برداشت درختچه های گز، مان شوکه و گز روغنی دانست.

رییس اداره مراتع و بیابان منابع طبیعی و آبخیزداری همدان گفت: دسته دوم اقلام مجاز “مشروط” است که در واقع شامل گونه هایی به غیر از اقلام ممنوعه یا تنها زراعی بوده و بهره برداری آن ها در قالب کتابچه طرح مصوب کمیته فنی اداره کل استان و از طریق انعقاد قرارداد با بهره برداران و مجریان طرح های منابع طبیعی صورت می گیرد.

الیاسی ادامه داد: گونه هایی که در این طبقه قرار می گیرند شامل گلپر، اسپند، خارشتر (ترنجبین)، شیرخشت، فرنجمشک، مریم نخودی، چماز، گز شهداد، بیدخشت، انچوچک، گل نمدار، درمنه (افسنطین و برنجاسب)، علف گاوزبان، گل نرگس، گز خوانسار (گز انگبین)، آویشن شیرازی، کاکوتی، آنغوزه تلخ و شیرین، همیشک، انواع سرخس ها از جمله سرخس بال عقابی، عشقه و کوله خاس، ترکه ارغوان، باریجه، کتیرا، وشاء، شکرتیغال، انزروت، کاپاریس (لگجی)، علف چای، گل بومادران، گل کاسنی، گل گندم، قدومه شیرازی، بارهنگ و بابونه است.

به گفته وی، شاتره، موسیر(برداشت از مراتع)، کنگر، انواع قارچ خوراکی (برداشت از مراتع)، سرشاخه آویشن دنایی، سرشاخه آویشن برگ باریک، سرشاخه آویشن کرمانی، اندام هوایی ریواس، صمغ طبیعی بنه(سقز)، صمغ طبیعی درختان بادام و گیلاس(زدو)، برگ کنار، برگ اکالیپتوس، میوه محلب، میوه روناس، میوه ناخنک، میوه بادام جنگلی(کوهی)، میوه زرشک وحشی (جنگلی)، میوه نسترن وحشی، میوه بنه و بلوط، مازوج (گال بلوط)، پسته جنگلی، سماق، گردو و فندق جنگلی، تخم مرو، مصطکی، زالزالک، اسفناج وحشی، گلابی وحشی، سیب وحشی، جفت، بذر باریجه، بذر آنغوزه در این گروه قرار دارد.

رییس اداره مراتع و بیابان منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان در مورد گیاهان مجاز مشروط نیز اظهار کرد: بهره برداری از این قبیل گیاهان دارویی و خوراکی در حد عرف مصارف خانوار روستایی ساکن در محل بلامانع اما حمل و خارج کردن این محصولات از محل بدون صدور مجوز، گواهی مشخصات و حمل ادارات منابع طبیعی و آبخیزداری ممنوع است.

الیاسی افزود: بیش از ۸۰ گونه گیاهی جزو گونه های مجاز مشروط هستند که شامل برخی میوه ها، سرشاخه ها، برگ ها و صمغ ها می شود.